ҚАЗАҚ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ЖЕМШӨП ӨНДІРІСІ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ИНСТИТУТЫНЫҢ ҚЫСҚАША ТАРИХЫ (1933-1974 жж.)

Ленин атындағы Бүкілодақтық Ауылшаруашылық ғылым академиясы  (ЛАБАШҒА) Төралқасының 1933 жылғы 14 ақпандағы қаулысымен ЛАБАШҒА Алматы филиалының және “Қой шаруашылығы бойынша Қастек аймақтық тәжірибе станциясының” материалдық-техникалық базасы негізінде Қазақ мал шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты құрылды.

 Ұйымдастырылғаннан кейінгі алғашқы үш бесжылдықта институт мал шаруашылығы саласындағы зерттеулерді үйлестіретін ірі Республикалық ғылыми орталыққа айналды. 1940 жылдардың ортасында Институт кең ауқымды зерттеулер жүргізді, оның құрылымы: биязы жүнді және етті-майлы бағыттағы қой шаруашылығы, сүтті және етті мал шаруашылығы, жылқы және түйе шаруашылығы, шошқа шаруашылығы, ауылшаруашылық малын азықтандыру, егістік және шалғындық мал азығы өндірісі, жайылымдарды жақсарту, мал шаруашылығы экономикасы және стандарттау, көпжылдық шөптер тұқым шаруашылығы бөлімдері; құс шаруашылығы, акклиматизация және экология, ауылшаруашылық малын көбейту және қолдан ұрықтандыру физиологиясы, сүт, ет және жүн сапасын талдау; қызмет итін өсіру; азық дайындау технологиясы зертханалары жұмыс істеді.

Соғыстан кейінгі, атап айтқанда, 1946-1952 жылдар аралығында Институт ғалымдары бірден төрт селекциялық жетістікті сынақтан өткізді: “Қазақтың биязы жүнді қойы” тұқымы, “Алатау”, “Қазақтың ақбас сиыры” және “Әулиеата” ірі қара тұқымдары, сондай-ақ Қазақстанның солтүстік облыстарында даланың қызыл  сиыры тұқымы негізінде сүтті мал массиві құрылды,

Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің 30.09.1974 жылғы №518 қаулысына, КСРО Министрлер Кеңесінің Ғылым мен техника жөніндегі мемлекеттік комитеті алқасының 13.08.1973 ж. №50  шешіміне сәйкес  және Қазақ КСР АШМ 10.11.1974 ж. № 970 бұйрығымен Институт “Қазақ мал шаруашылығы ғылыми-зерттеу технологиялық институты” болып қайта құрылды. Ұйым Республиканың ең көне ғылыми мекемелерінің бірі – екінші бесжылдықта құрылған Қазақ мал шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының бөлінуі негізінде пайда болды.

ҚазақМШҒЗТИ құрамында сүтті мал шаруашылығы технологиясы, етті мал шаруашылығы технологиясы, сүтті мал өсіру және селекциялау, етті мал өсіру және селекциялау бөлімдері; отандық және импорттық сиырларды өсіру және қолдан ұрықтандыру, ауыл шаруашылығы малын азықтандыру, жемшөп дайындау технологиясы, шошқа шаруашылығы технологиялары бөлімдері жұмыс істеді.

Институт ғалымдары Қазақстанның әртүрлі табиғи-климаттық және экологиялық аймақтарында ірі қара малды, қой мен ешкіні, түйені, жылқыны, шошқа мен құс өсірудің теориялық негіздерін, малды селекциялаудың жаңа әдістері мен асыл тұқымды малды бағалау тәсілдерін, оларды азықтандыру және күтіп-бағу технологияларын, жайылымдарды құру мен пайдалануды жақсартудың, мал шаруашылығы өнімдерін өндіру, сақтау және өңдеудің ғылыми негіздерін игерді. Ауыл шаруашылығы малы мен құстарының бірегей тұқымдары, мен типтері құрылды.

ҚР Үкіметінің 13.12.2002 ж. №1309 қаулысымен 6 ғылыми-зерттеу институты (“Қазақ мал шаруашылығы ҒЗТИ”, “Қазақ қой шаруашылығы ҒЗТИ”, “Қазақ құс шаруашылығы ҒЗИ”, “Қазақ мал азығы өндірісі және жайылым ҒЗИ”, “Солтүстік Қазақстан мал шаруашылығы және ветеринария ҒЗИ”, “Қазақ ветеринария ҒЗИ”) және 5 ветеринарлық ғылыми-зерттеу станциялары (“Қостанай ВҒЗС”,” Қарағанды ВҒЗС”,” Батыс-Қазақстан ВҒЗС”,” Оңтүстік-Қазақстан ВҒЗС”,” Жамбыл ВҒЗС”) базасында Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің «Мал шаруашылығы және ветеринария ғылыми-өндірістік орталығы» РМК ұйымдастырды.

Барлық ұйымдастырушылық мәселелерге қарамастан, Институт ғалымдары ауыл шаруашылығы малының тұқымдық және өнімділік қасиеттерін жетілдіру, сондай-ақ малды бағу мен азықтандырудың түрлі технологиялары бойынша ғылыми жұмыстарды жалғастырды.

2007 жылы – «Мал шаруашылығы және ветеринария ғылыми-өндірістік орталығы» РМК, ҚР Үкіметінің 2007 жылғы 22 мамырдағы № 409 қаулысы негізінде “ҚазАгроИнновация” АҚ-мен бірігу жолымен қайта ұйымдастырылды және “ҚазАгроИнновация” АҚ Директорлар Кеңесінің 2007 жылғы 7 қыркүйектегі № 5 шешімі негізінде «Мал шаруашылығы және ветеринария ғылыми-өндірістік орталығы» ЖШС болып өзгертілді, ол 2008 жылы «Қазақ мал шаруашылығы және жемшөп өндірісі ғылыми-зерттеу институты” ЖШС болып қайта тіркелді.

Құрылымдық өзгерістер секторлар негізінде келісідей бөлімдердің ұйымдастырылуына  ықпал етті: сүтті ірі қара шаруашылығы (меңгерушісі – М.А.Кинеев), етті  ірі қара шаруашылығы – (Ш.А.Жүзенов); жылқы шаруашылығы (В.Г.Сизонов), құс шаруашылығы (А.Қ.Молдажанов); мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиялары (Қ.Ж.Аманжолов); жем-шөп өндірісі және жайылымдарды жақсарту (Қ.Ш. Смайылов); мал азықтық дақылдар тұқым шаруашылығы мен селекциясы (Б.Ә. Исмаилов), мал азығын дайындау және  ауылшаруашылық малын азықтандыру (Н.Ә. Жазылбеков).

Институттың қызметі кезеңінде (1933-2033 жж.) ғалым-селекционерлер ірі қара малдың 4 тұқымы мен 4 тұқымішілік типін, жылқының 2 тұқымы мен 3 тұқымішілік типін, қойдың 12 тұқымы мен 20-дан астам тұқымішілік типтерін шығарды. Жалпы, малдың барлық түрлері бойынша 100-ге жуық жоғары өнімді аталықтардың зауыттық желілері сыналды, мал азықтық дақылдардың ондаған жаңа сорттары, сондай-ақ мал шаруашылығының әртүрлі салаларына арналған жүздеген түрлі ұсыныстар, нұсқаулықтар, әдістемелер, әдістер, ережелер мен нормативтер шығарылып, селекциялық жетістіктер мен өнертабыстарға тиісті құжаттар алынды.

Соңғы жылдары цифрландыруды дамыту бағытында Институт ғалымдары отандық асыл тұқымды мал шаруашылығын дамыту тарихында алғаш рет зоотехникалық іс-шаралардың жинақталуын электрондық форматта жүргізуге, әрбір малдың тұқымын қадағалауға, сондай-ақ алынған деректерді өңдеуге арналған “Мал шаруашылығындағы ауқымды селекцияның ақпараттық-талдамалық жүйесін” құрды.

Молекулалық-генетикалық зерттеулер негізінде Институт ғалымдары елде өсірілетін барлық ірі қара тұқымдарының генетикалық профилін анықтады, бұл малды, біріншіден, тұқымдық ерекшеліктері, екіншіден, шығу тегі бойынша бағалауға мүмкіндік берді.

2021-2023 жылдар кезеңінде Институт ғалымдары өнімділік бағыттағы жылқылардың барлық тұқымдарын, сондай-ақ отандық “Қостанай” тұқымын генотиптеді. Нәтижесінде минорлы аллель жиілігінің орташа мәндері, r2 байланыс тепе-теңдігінің көрсеткіштері, инбридинг коэффициентінің орташа мәндері, топаралық және топішілік генетикалық қашықтықтардың таралуы (D) анықталды, филогенетикалық шежіре жасалынды.

Осы кезеңде Институттың генетик-ғалымдары бір өркешті және екі өркешті түйелердің қазақстандық популяциясын, сондай-ақ жоғары тығыздықтағы (196k) SNP чиптерін пайдалана отырып, бірінші (F1) және екінші (F2) ұрпақ будандарын генотиптеді, бұл түйелердің сүт, ет өнімділігінің ерекше маркерлерін анықтауға және генотиптік бейінін бағалауға мүмкіндік берді.

Жинақталған материалдың негізінде Институт қызметкерлері blup-әдіснамаларды қолдана отырып, әлемдік талаптарға сәйкес келетін заманауи, ірі қара малдың асыл тұқымдық құндылығын индекстік бағалау әдістерін, сүтті және етті мал популяцияларының экстерьерінің желілік стандарттарын,  асыл тұқымдық есепті сенімді жүргізу жүйесін әзірледі.

Институт сондай-ақ республиканың 14 облысы бойынша «Геоақпараттық жүйе технологияларын пайдалана отырып, жайылымдық ресурстарды басқару» интерактивті картасын, сондай-ақ «2020-2025 жылдарға арналған ауыл шаруашылығы малын азықпен қамтамасыз ету Тұжырымдамасын» (жем-шөп теңгерілімін) әзірледі, онда мал азығы түрлеріне қажеттіліктер, жайылымдық жерлердің профициті мен тапшылығы белгіленген (Т. Н. Қарымсақов, А. А. Төреханов.).

Түрлі кезеңдерде Мал шаруашылығы ғылыми-зерттеу Институты ұжымын басқарған басшылар: А. Антомонов (1933-1934); К. М. Николаев (1935-1940); С. Б. Тасболатов (1935-1940);  Б. Х. Садықов (1940-1941; 1945-1946); В. А. Бальмонт (1941 және 1950-1952); Л. Э. Бутте (1942); И. Г. Михаев (1942-1945); Х. Н. Наурызбаев (1946-1948); Т. Күлтебаев (1949-1950); А. В. Сысолятин (1952-1954); А. Е. Елеманов (1954-1961); А. С. Смағұлов (1961-1962); К. У. Медеубеков (1962-1977); Б. С. Нұрпейісов (1977-1978); В. А. Вернигор (1978-1993); А.М. Мелдебеков (1993-2002); А. Р. Сансызбай (2002-2004); А. А. Төреханов (2004-2008; 2011); Ш. А. Альпейсов (2008-2009); К.П. Тәжиев (2009-2011); А.М. Омбаев (2012-2018); Н. Я. Тлевлесов (2018-2021): А. А. Төреханов (2021 жылдан қазіргі уақытқа дейін).